Theo từ điển tiếng Việt cây cảnh là cây có dáng đẹp, tán gọn, màu sắc của lá, hoa đẹp hoặc có hình dạng kì lạ, trồng để làm cảnh. Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia cây cảnh hoặc cây kiểng là một số loại thực vật được chăm sóc, gieo trồng và tạo dáng công phu, thường dùng làm vật trang trí hay dùng trong thuật phong thủy.
Cây cảnh có giá trị thường thể hiện được một ý tưởng, một quan niệm nào đó của người trồng qua cách tạo hình dáng, sắp xếp công phu mà vẫn giữ được vẻ tự nhiên. Gốc, thân, tán, ngọn cây được bài trí, uốn lượn theo một hình dáng nào đó, còn gọi là thế, kết hợp với chậu, đất hay nước là môi trường dinh dưỡng cho cây.
Bên cạnh mục tiêu làm cảnh (cây cảnh đã được tôn vinh trở thành nghệ thuật như ở Nhật Bản có bon-sai), cây cảnh còn là một loại hàng hóa có giá trị được kinh doanh không theo một khung giá cố định nào mà phần nhiều tùy hứng của người bán, người mua hoặc tùy theo sự đánh giá, cảm quan của người bán người mua. Tuy nhiên nghệ thuật cây cảnh có những tiêu chuẩn thẩm mỹ chung nhất định.
Lịch sử
Cây cảnh bonsai phát sinh ở phương Đông, có thể khẳng định là ở Trung Quốc. Hiện nay cây cảnh đã đi vào cuộc sống như một mỹ tục, một thú chơi tao nhã thể hiện một phần tâm hồn của người dân các nước, trong đó có Việt Nam. Các nghệ nhân đã gửi gắm vào cây cảnh tình cảm, quan niệm thẩm mỹ, sở thích của mình thể hiện lòng yêu thiên nhiên, yêu con người, yêu cái đẹp và qua đó tự khẳng định và hoàn thiện mình.
Nghệ thuật chơi cây cảnh dù ở đâu cũng có tính quần chúng rộng rãi. Ngoài ra cây cảnh còn mang đậm đà tính dân tộc, tính nhân văn cao quý, tính thẩm mỹ độc đáo, tính triết học sâu sắc, tính sáng tạo mới mẻ. Chính vì vậy cây cảnh ngày càng có giá trị hàng hóa cao. Nhiều cây lâu năm độc đáo lên có giá lên tới dăm, ba chục tỷ đồng.
Ở Việt Nam, từ “cây cảnh” được dùng khá phổ biến. Cách gọi cây bonsai chủ yếu ở các tỉnh thành phía nam và một số ít hơn ở phía bắc có hàm ý cây cảnh thuộc phong cách Nhật Bản. Cách gọi “cây thế” của một nhóm người không lột tả hết nội hàm “cây cảnh”. Gần đây, giới chơi cây đưa ra một thuật ngữ mới được khá nhiều người tán đồng ủng hộ, đó là cụm từ "Cây cảnh nghệ thuật".
Đặc điểm
Chơi cây cảnh, trồng cây cảnh bao giờ người ta cũng phải coi trọng gốc cây. Gốc có to, có khỏe thì cây mới mạnh. Đặc biệt gốc phải to hơn thân. Gốc càng to càng thể hiện cây đã sống lâu năm. Nếu gốc có nhiều rễ nổi, rễ sum suê thì càng đẹp. Cây trồng trong chậu phải là một gốc, trừ một số thế cây quần tụ.
Người chơi cây thường quan niệm giữạ chiều cao và bề rộng của cây phải có sự tương xứng. Thân cây mềm mại duyên dáng, xiêu nghiêng hay đứng thẳng khỏe mạnh là tùy theo các thế cây. Cành cây phải được phân bổ hợp lý, cấu tạo so le chia ra các hướng lớn không trùng nhaụ, tránh gò bó. Từ gốc đến chỗ chia cành phải có khoảng cách ít nhất bằng một phần ba chiều cao của cây để nhìn rõ được thân cây khỏe đẹp và thoáng. Không nên để cành che lấp mất thân.
Cây cảnh không nên để nhiều cành, thường người để bốn cành. Cành dưới cùng gọi là cành thân hay cành hồi âm, có giá trị tạo cảm giác cho phần gốc cây có hậu, vững chãi, bền lâu. Cành thứ hai và thứ ba là cành tả và cành hữu là hai cành chính của cây. Cành thứ tư là cành tế thân, cũng được gọi là "Cành ức" hay "Cành hầu", cốt để cho phần cổ đỡ trơ lộ, góp phần cho bố cục tổng thể toàn cây chặt chẽ. Các cành phải được xén tán lá cho ngang phẳng, gọn gàng, không để cho lá cây mọc tự nhiên, um tùm.
Cây cảnh phải được bàn tay nghệ thuật của con người tác động vào để hình thành một thế cây cân đối, hài hòa. Cây cảnh vừa phải mang cái chung vừa mang cái riêng độc đáo, âm dương nương tựa, hỗ trợ nhau và thậm chí có thể phá cách không theo khuôn mẫu. Đó là một dáng đứng, một thế vươn của cây có bố cục chặt chẽ, đẹp đẽ, một tác phẩm nghệ thuật độc đáo có sức sống, toát lên một chủ đề, một ý tưởng, một quan niệm nhân sinh, triết học nhất định.
Tuổi cây càng cao thì càng quý. Cây cảnh đẹp phải là cổ thụ nhưng nhỏ gọn, để nói lên ý nghĩa trường tồn. Tùy theo từng loại cây cảnh mà trồng vào các chậu cảnh thích hợp, tương xứng và đẹp. Chậu cảnh đẹp sẽ làm tăng thêm giá trị thẩm mỹ chung. Chơi cây cảnh phải để đúng chỗ, cây to hoặc nhỏ, phụ thuộc nơi ở của mình rộng hay hẹp và bao giờ cũng có thể ngắm nhìn được.
Thế cây
Có rất nhiều thế cây cảnh như: thế phượng vũ, thế ngũ phúc, thế huynh đệ, thế phụ tử, thế mẫu tử, thế long giáng, thế phượng vũ long đàn, thế bạt phong hồi đầu, thế trực liên chi, thế long ẩn, thế lão mai, thế tam đa, thế tứ quý, thế nguyệt ảnh, thế địa đạo huyên nhi, thế phượng rồng sóng đôi, thế nghêng phong, thế cây chờ đợi, thế ngẫu tự, thế văn nhân, thế nhà hiền triết v.v. Tuy nhiên tất cả các thế cây cảnh đều thuộc 4 dáng cây cơ bản: Dáng trực (thẳng đứng), dáng xiêu, dáng hoành (ngang), dáng huyền (chúc xuống)
Dưới đây là ba thế cây tiêu biểu trong số nhiều thế và biến thể:
Thế ngũ phúc: Cây có bốn cành, một ngọn là 5 tán đều phải xén phắng, ngang bằng, không tán nào được vổng, mỗi tán được chia ra một hướng. Dáng cây là biểu tượng của năm điều ước muốn giản dị mà vĩ đại của con người xưa, nay: Phú, Thọ, Khang Ninh, Du Hảo Đức, Khảo Chung Mệnh.
Thế phượng vũ (chim phượng múa): Cây có bốn cành, một ngọn theo 5 tán lá. Cành hồi âm quặt phía sau tượng trưng cho đuôi chim. Hai cành tả hữu thành hình hai tán xòe như hai cánh chim đang xòe múa. Cành ức nhỏ hơn các cành khác, ngọn cây để dài ra vươn lên, tượng trưng cho đầu chim. Dáng cây có làn đi ngang, hơi chúc xuống làm biểu tượng con chim phượng hoàng đang múa đón con người, vui với những thành quả tốt đẹp.
Thế huynh đệ (hoặc huynh đệ đồng khoa): Cây một gốc, hai thân (có thể trồng ghép hai cây lại nhưng phải tạo thành một gốc). Hai thân có độ cao thấp, to nhỏ suýt soát nhau, kề sát nhau đẹp đẽ. Mỗi thân đều có 5 tán lá, các tán đan xen nhau. Ngọn cây nhỏ phải ngả hướng sang cây lớn như anh em, biểu lộ tình âu yếm ruột thịt.
Ngoài những thế trên thì giới chơi cây luôn sáng tạo ra những thế độc đáo dựa vào kiểu dáng, lịch sử, văn hoá...Tại triển lãm sinh vật cảnh mừng đại lễ 1000 năm Thăng Long Hà Nội và một số triển lãm gần đây, nhiều tác phẩm sinh vật cảnh được coi là tuyệt đỉnh nghệ thuật bởi những thế cây độc nhất vô nhị ví dụ như; Cửu long tranh châu, Mộc thạch nghênh phong, Độc thụ lưu quang, Khổng tước hạ sơn, Danh Triều cổ thụ...
Cây độc
Thường thì nhiều người nghĩ cây cảnh không có độc nhưng gần đây các nhà nghiên cứu thực vật đã khám phá ra nhiều loài cây cảnh được trồng phổ biến rộng rãi ở Việt Nam có độc. Các nhà nghiên cứu khuyến cáo nên trồng ở vườn thuốc đặc dụng, không nên trồng làm cảnh ở nhà hoặc nơi công cộng để tránh bị ngộ độc nếu ăn hoặc hít phải. Các loại cây được trồng phổ biến như Trúc tiền, Mã đào, Hoàng nàn, Thông thiên, Bã đậu, Hồi núi... đã được phát hiện là có chất cực độc.
Một vài điểm cần lưu ý
Các loại cây cảnh đều có những đặc điểm cơ bản chung mà người trồng cần chú ý trong khâu trồng và chăm sóc. Nắm rõ các đặc tính sẽ giúp người trồng có những biện pháp giúp cây luôn tươi tốt, khỏe mạnh đặc biệt là đối với những cây cảnh thế, cây cảnh bonsai. Các đặc tính chung của cây cảnh bao gồm:
- Cây cảnh không chỉ có khả năng sinh sản hữu tính mà chúng còn có khả năng sinh sản vô tính.
- Cây cảnh có tính cảm ứng và phản ứng với mọi kích thích và các biến đổi trong môi trường mà chúng sống.
- Cây cảnh cũng là sinh vật nên chúng có quá trình trao đổi chất với môi trường xung quanh.
- Cây cảnh có kiểu dáng, hình dạng, cấu tạo nhất định đặc trưng cho mỗi họ, loài hay giống của mình.
