Từ Bonsai xuất xứ từ tiếng Nhật (tiếng Nhật viết 盆栽,âm Hán-Việt gọi là bồn tài, có nghĩa "cây con trồng trong chậu"). Theo cách nói dân gian là chậu cây cảnh/kiểng, chậu cây cảnh nhỏ có dáng cổ thụ trồng trong chậu cảnh.
Lịch sử
Theo Bách khoa thư Wikipedia tiếng Việt, Nghệ thuật bonsai có nguồn gốc từ Trung Quốc. Sau đó nó được phổ biến sang Nhật Bản và Hàn Quốc. Khi phát hiện trên núi có các cây nhỏ mọc hoang dã giống cây cổ thụ, có sức sống dẻo dai trong mọi điều kiện thời tiết khắc nghiệt, người ta đã đem nó về trồng trong chậu và cắt tỉa, uốn sửa tạo dáng cho đẹp hơn.
Bonsai có vị trí đặc biệt trong cộng đồng cư dân sống tại Trung hoa và những người Hoa sống ở Đài Loan, Thái Lan và Singapore. Những nghệ nhân tài hoa về bonsai của Trung Quốc ngày nay vẫn tạo ra sự khác biệt giữa nghệ thuật bonsai và nghệ thuật bồn cảnh.
Nghệ thuật bồn cảnh xuất hiện từ thời kỳ đầu của nhà Hán (khoảng năm 206 TCN đến năm 220). Một trong những truyền thuyết của người Trung Quốc cho rằng vào thời này, có một vị hoàng đế đã tạo ra phong cảnh trong sân vườn của ông với núi đồi, thung lũng, sông hồ, cây cối. Nơi này là biểu tượng cho cảnh vật thiên nhiên trong đất nước. Vị hoàng đế có thể ngắm nhìn toàn bộ "vương quốc" thu nhỏ của mình qua khung cửa sổ. Phong cảnh nghệ thuật này chỉ mình ông sở hữu và cấm mọi người không được lai vãng đến.
Nói về Bonsai có người cho rằng nó xuất hiện sớm hơn, vào triều đại nhà Tần (năm 221 TCN đến năm 226 TCN) tương truyền có Đào Uyên Minh, một nhà thơ nổi tiếng và là quan chức có vị trí cao trong xã hội. Ông mệt mỏi với công việc triều chính, trở về ở ẩn tại một nơi hoang vắng và thanh tĩnh. Tại đây ông bắt đầu trồng cây hoa cúc vào trong chậu. Đây là bước khởi đầu của việc trồng cây trong chậu.
Vào năm 1972, các nhà khảo cổ Trung Quốc phát hiện ra cây bonsai trong hầm mộ của một hoàng tử đời nhà Đường (618 - 907). Một số nhà nghiên cứu cho biết vào năm 1000, ở triều đại nhà Tống, có những bài thơ miêu tả bồn cảnh và nhiều tài liệu dạy cách tạo ra tác phẩm bonsai. Vào triều đại nhà Nguyên (1280 - 1368), những thương gia người Nhật đã đưa những cây bonsai từ Trung Quốc về Nhật Bản, xem nó như là những món quà tặng.
Cuối triều đại nhà Minh, một vị quan Trung Quốc, vì không chịu được luật lệ hà khắc đã bỏ trốn sang Nhật. Khi đi ông đã mang theo toàn bộ tuyển tập về cây cảnh. Ông đã góp phần quảng bá nghệ thuật cây cảnh ở Nhật Bản. Thời đó người Nhật Bản đã tạo ra một phong cách riêng trong việc trồng bonsai. Đây là nghệ thuật dành cho giới quý tộc, đó là giới samurai. Rồi theo thời gian Bonsai trở thành sở thích của mọi tầng lớp trong xã hội Nhật Bản.
Vào triều đại nhà Thanh (1644 - 1911) bồn cảnh và bonsai trở thành sở thích của tất cả các tầng lớp trong xã hội Trung Quốc. Năm 1879, người Nhật đã giới thiệu bonsai đến hội chợ thế giới tại Paris rồi tới London vào năm 1909. Năm 1989, nghệ thuật bonsai đã phát triển đến giai đoạn phổ thông trên khắp thế giới.
Phát minh mới của Nhật Bản
Nghệ thuật trồng bonsai của Nhật Bản từ xưa vốn đã nổi tiếng toàn thế giới vì sự cầu kỳ, tinh tế. Ngày nay, nhờ việc ứng dụng công nghệ mới, người ta không những vẫn có thể chăm sóc, cắt tỉa cây như truyền thống mà còn chiêm ngưỡng cây bonsai lơ lửng trong trạng thái không trọng lực gây ấn tượng mạnh đối với mọi người.
Những nhà phát minh của Nhật Bản đã có một quyết định táo bạo và độc đáo khi kết hợp công nghệ cao với nghệ thuật để tạo ra cây cảnh (bonsai) bay đầu tiên trên thế giới. Bầu cây được đặt trên một chậu cảnh có từ tính đặc biệt giúp nó cân bằng trong không khí và thậm chí có thể xoay vòng tại chỗ.
Air Bonsai là một loại cây cảnh mang phong cách bonsai truyền thống nhưng có kích thước nhỏ hơn. Nó sử dụng từ tính để giúp cây lơ lửng và xoay trên không trung. Sáng tạo này ra đời nhờ những cục nam châm. Phần dưới là một bộ phận năng lượng, phần trên được gọi là bóng nổi gọi là "Little Star". Cả hai bộ phận đều được gắn nam châm, lợi dụng từ trường của hai cực đối nghịch nhau của nam châm mà "Little Star" có thể nổi và chứa những cây bonsai lơ lửng.
Về cơ bản, bonsai bay gồm phần đế và phần gốc của cây bonsai mini. Phần đế là phần phát ra lực từ, nó sẽ có cơ chế xoay làm cho bonsai vừa bay vừa xoay. Phần đế có khe cắm điện ở phía dưới đáy. Chất liệu phần đế có mặt trên làm bằng gương, phần thân làm từ gốm sứ Nhật Bản dòng imari truyền thống. Phần gốc bonsai các nhà thiết kế đặt một tấm bọt biển và đất để cây có thể bám và ổn định với trọng lượng 300g. Phần gốc bonsai mini có hai loại moss và lava, trong đó loại moss hình tròn còn lava làm từ đá núi lửa Sakurajima ở phía nam đảo Kyushu. Cả hai phần đều được gắn nam châm điện.
Điểm nổi bật của bonsai bay là đa dạng về mẫu mã. Nhà sản xuất đưa ra nhiều mẫu chậu bonsai có vẻ đẹp riêng và ấn tượng, làm hài lòng nhiều người khó tính trong lĩnh vực cây cảnh. Cho đến thời điểm này, dự án bonsai của nhóm Hoshichu đã thành công và đạt doanh thu 300 nghìn USD vào đầu những năm 2010. Bonsai bay được trưng bày vào tháng 8 năm 2016 có giá 200 USD một chậu.
Mặc dù là một trường phái hiện đại, nhưng cây cảnh nói chung vẫn mang nét truyền thống, tượng trưng cho tam cương: Quân, thần, phụ tử; tam tòng và tứ đức. Quân là thân cây. Thần là cành cây lớn. Phụ là nhánh cây nhỏ. Tử là lá cây. Tam cương là ba tầng của cây. Ngũ thường là năm cành của cây. Tứ đức là bốn đoạn của cây.
Ý nghĩa
Bonsai là một loại cây cảnh đẹp để trưng bày và thưởng ngoạn ở trong nhà hoặc ngoài sân, nhưng ý nghĩa sâu xa và là cái thú của người chơi là động viên con người phải sống mạnh mẽ giống như cây bonsai đã sống. Ngoài ra nghệ thuật Bonsai còn giúp người ta kiên nhẫn hơn và khéo léo hơn. Mỗi cây bonsai lại ẩn chứa một ý nghĩa tiềm tàng trong nó mà người tạo tác muốn biểu lộ thông qua dáng cây, gốc rễ, cành lá, hoa...
Dựa vào đặc điểm của thân chính, người ta chia thân bonsai ra làm một số dáng cơ bản:
1. Dáng trực (thẳng đứng): Cây dáng trực là cây có trục thân cây thẳng góc với mặt đất. Dáng trực trong nghệ thuật cây cảnh nó được nghệ thuật hoá để ẩn dụ thế hiên ngang, bất khuất, phóng khoáng, khí chất của người quân tử.
2. Dáng xiên (nghiêng): Dáng mà trục của thân cây hơi nghiêng so với phương nằm ngang. Ý nghĩa của cây dáng xiêu là ngoài thiên nhiên những cây này gặp trắc trở, thiên tai làm đổ nghiêng nhưng cây vẫn sống và vươn lên. Về mặt thẩm mỹ các cây có dáng xiêu thường trông rất mềm mại, duyên dáng nhã nhặn, thường thể hiện hình tượng của người phụ nữ. Sanh dáng nghiêng
3. Dáng hoành: Dáng cây mà trục của thân cây nằm ngang so với mặt chậu.
Ý nghĩa của cây cảnh dáng hoành là ở ngoài tự nhiên, thường là những cây có điều kiện sống khó khăn nhưng cây vẫn sống và nảy lộc đâm chồi.
Về thẩm mỹ: Dáng cây này khá khác thường, ngoạn mục biểu hiện sự mềm mại dịu dáng, duyên dáng...
4. Dáng huyền (thác đổ) là cây có gốc trong chậu nhưng thân cây trườn qua mép chậu đổ xuống phía dưới như dòng thác đổ. Ngọn cây dài hơn đáy chậu và có xu hướng ngóc lên. Ý nghĩa của cây cảnh dáng huyền là ngoài thiên nhiên những cây này thường sống trong điều kiện khí hậu nghiệt ngã nhất (cây ở sườn núi, vách đá...) nhưng cây vẫn có thể sống, gốc cây bám chắc vào đá, treo leo giữa trời mây, ngọn cây vươn lên tạo hình ảnh của sự kiên trì nhẫn nại vượt qua phong ba bão táp hướng tới tương lai phát triển. Về mặt thẩm mỹ dáng cây này thể hiện sự mềm mại, dịu dàng, sự tươi trẻ... song tiềm ẩn một sức sống mãnh liệt.
Trên thế giới, người ta chia bonsai thành bốn nhóm:
1. Cây cao dưới 15 cm là loại bonsai rất nhỏ (bonsai mini)
2. Cây cao từ 16 đến 30 cm là loại bonsai nhỏ
3. Cây cao từ 31 đến 60 cm là loại bonsai trung bình
4. Cây cao trên 60 cm là loại bonsai lớn
Loại dưới 15 cm là "mini bonsai", thường được trồng trong chậu nhỏ và trưng bày trong nhà. Còn loại trên 60 cm là cây trồng trong chậu đặt ở sân vườn hoặc trước hàng hiên nhà. Thực tế ban đầu, chỉ có 5 thế bonsai cơ bản là: thẳng đứng (Chokkan), thẳng đứng phóng khoáng (Moyogi), nghiêng (Shakan), thác đổ (Kengai) và nửa thác đổ (Han Kengai ). Về sau, người ta phát triển thành nhiều thế khác như: rễ phủ trên đá (Sekijoju), rễ trong đá (Ishizuke), chổi (Hokidachi ), bạt phong (windswept), song thụ và tam thụ (Ikadabuki), thế lùm (clump style), văn nhân (bunjin-gi), thế cành rủ (weeping style), thế gỗ mục (dead wood) và nhóm cây hay rừng (Yose Uye)...
Để có những cây bonsai giá trị, người ta thường dựa vào các yếu tố sau:
1. Cây phải trổ nhiều hoa và hoa phải có màu sắc đẹp.
2. Lá xanh mướt, bóng; lá càng nhỏ càng tốt.
3. Thân cây phát triển kiểu "đầu voi đuôi chuột" (phần góc lớn hơn phần ngọn). Một cây có thân suôn đuột, đường kính gốc và phần ngọn không chênh lệch nhau nhiều thì không thể làm thành cây bonsai.
4. Cành, nhánh phải phân chi rõ ràng, phù hợp với một loại dáng thế nào đó đã định trước. Cành, nhánh phải mọc được những chồi non tốt.
5. Vỏ cây phải thu hút được cái nhìn của người thưởng ngoạn (càng sần sùi, lộ vẻ già nua càng tốt).
6. Bộ rễ dày, to, gân guốc nằm lộ khoảng 1/3 trên mặt chậu.
7. Tất cả những yếu tố nêu trên kết hợp hài hòa với nhau sẽ tạo ra một cây bonsai lý tưởng (nếu có dáng thế phù hợp).
